Qida borusu xərçəngi (ezofagus xərçəngi) – qida borusunun selikli qişasında bədxassəli şiş hüceyrələrinin inkişafı nəticəsində yaranan xəstəlikdir.
Qırtlaqdan başlayaraq yemək borusunda görünən xərçəngə qida borusu (ezofagus) xərçəngi deyilir. Qida borusu xərçənginin 2 növü vardır; skuamöz (düz hüceyrəli) xərçəng və adeno xərçəngi.
Skuamöz hüceyrə xərçəngi özofagusun daxili təbəqəsindən əmələ gəlir və adətən qida borusunun yuxarı və orta hissəsində müşahidə edilir. Adenokarsinomalar özofagusun aşağı ucunda yerləşən bezlərdən əmələ gəlir.
Çin, Yaponiya və Afrikanın cənubunda skuamöz hüceyrəli xərçəng geniş yayıldığı halda, inkişaf etmiş ölkələrdə adenokarsinoma daha çox rast gəlinir.
Qida borusu xərçəngi üçün risk faktorları hansılardır?
Ətraf mühit faktorları və qidalanma vərdişləri özofagus xərçəngi üçün risklər yaradır. Qida məhsullarının düzgün saxlama şərtlərinə əməl etmədən saxlanması və uzun müddət istehlak edilməsi, hisə verilmiş ət və çiy qidaların, konservlərin tərkibindəki nitrozaminlərin istehlakı xərçəng riski yaradır.
Yeməkləri az çeynəmək, çox isti içkilər (çox isti çay içmək), tütün və siqaretdən istifadə etmək, radiasiyaya məruz qalmaq digər riskli hallardır.
- Qida borusu xərçənginə daha çox orta yaşlı və yaşlı insanlarda rast gəlinir. Xüsusilə 60 yaşdan yuxarı insanlar risk altındadır.
- Kişilərdə daha çox rast gəlinir. Xroniki və ya həddindən artıq spirt istifadəsi əhəmiyyətli bir risk faktorudur.
Barrett özofagusu: Mədə turşusuna uzun müddət məruz qalan insanlarda yemək borusunun alt ucunda görülən dəyişikliklərdir. Qastroezofageal qastrit adlanan bu xəstəlikdə mədə turşusu yenidən özofagusa axır və zədələnir.
Bu qıcıqlanmış hissədə özofagus hüceyrələri mədə hüceyrələri ilə əvəz olunur. Bu dəyişiklik illər ərzində özofagus adenokarsinomasına səbəb ola bilər.
Qida borusu xərçənginin əlamətləri hansılardır?
Qida borusu xərçəngi adətən erkən simptomlar göstərmir. Xərçəng müəyyən ölçüyə çatdıqda onun klinik əlamətləri aşağıdakı kimi ola bilər;
- Çəki itkisi
- Udma çətinliyi
- Udma ağrısı
- Yemək yeyərkən boğazda sıxışma hissi
- Boğaza yayıla bilən arxa ağrı
- Boyundakı genişlənmiş limfa düyünləri
Qida borusu xərçənginə necə diaqnoz qoyulur?
Özofagus dərman filmi (bariumlu özofagus rentgenoqrafiyası) ilk müayinədir. Endoskopiya adlı optik işıq kameraları ilə yemək borusu tədqiq edilir və biopsiya alınır.
Zəruri hallarda ultrasəs, kompüter tomoqrafiyası (KT), maqnit rezonans (MRT), pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET) kimi təkmil görüntüləmə testləri tələb olunur.
Qida borusu xərçəngi necə müalicə olunur?
Müalicə xəstənin vəziyyətindən, şişin yerindən və yayılmasından asılıdır. Xəstələr tibbi onkoloq, radiasiya onkoloqu və cərrahdan ibarət multidissiplinar komanda tərəfindən müalicə olunur. Xəstənin şişi geniş yayılma mərhələsində deyilsə ilk müalicə şişli yemək borusunun cərrahi yolla çıxarılmasıdır.
Özofagusun tamamilə çıxarılması prosesinə özofagektomiya deyilir. Bu prosedurda yemək borusu ətrafındakı limfa düyünləri təmizlənir. Xəstənin udmasını təmin etmək üçün mədə və yemək borusunun qalan hissəsi birləşdirilir. Müxtəlif üsullarla mədə və ya bağırsaqdan hazırlanan yemək borusunun yerləşdirilməsi ilə əməliyyat tamamlanır.
Radiasiya Müalicəsi (Radioterapiya): Yüksək enerji şüaları ilə xərçəng hüceyrələrinin öldürülməsidir. Xüsusilə şişin yeri və ölçüsü əməliyyata imkan vermirsə, radioterapiya müalicəsi cərrahiyyə yerinə tək başına və ya kimyaterapiya ilə birlikdə istifadə edilir. Əməliyyatdan əvvəl şişi azaltmaq üçün kimyaterapiya ilə birləşdirilə bilər. Bəzi hallarda əməliyyatdan sonra residivlərin qarşısını almaq üçün də tətbiq oluna bilər.
Kimyaterapiya: Xərçəng hüceyrələrini öldürmək üçün xərçəng əleyhinə dərmanların istifadəsi. Əməliyyatdan əvvəl şişi kiçiltmək üçün radiasiya terapiyası ilə birlikdə və ya əməliyyat əvəzinə əsas müalicə olaraq istifadə edilə bilər.
Palliativ Müalicə Metodları: Bəzi xəstələrdə şiş nəticəsində qida borusu tıxanıqlığının meydana gəldiyi nahiyəyə stent adlanan genişlənən çətir tətbiq edilərək qida maddələrinin asanlıqla keçməsi təmin edilir. Qida borusunda tıxanıqlığı açmaq üçün istifadə edilən digər üsul lazer tətbiqidir. Mədəyə qastrostomiya deyilən borular qoyularaq xarici qidalanma təmin edilə bilər.
Qida borusu xərçənginin erkən diaqnozu mümkündürmü?
Özofagus xərçəngi yalnız ilkin mərhələdə qastroskopik müayinə ilə aşkar edilə bilər. Şübhə halında, həm yemək borusunu, həm də mədəni təhlükəsiz şəkildə yoxlamaq üçün qastroskopiya aparılır. Şübhəli bölgələrdən nümunələr götürülərək mikroskop altında qəti diaqnoz qoyulur.
Qida borusunu yandıra bilən mayelərlə bağlı nə etmək lazımdır?
Duz spirti və natrium hidroksid (kaustik soda), yağdan təmizləyicilər və ağardıcı kimi mayeləri yalnız orijinal qablaşdırmada və uşaqların əli çatmayan yerdə saxlamaq çox vacibdir. Belə məhlullar heç vaxt şüşə və ya su şüşəsinə qoyulmamalıdır. Onlar heç bir halda mətbəxlərdə saxlanılmamalıdır.
Özofagusda stenoz (darlıq) və müalicə variantları
Xüsusilə yırtılma baş verdikdə, təəssüf ki, bu ölümlə nəticələnə biləcək nəticələrə səbəb ola bilər. Ancaq unutmaq olmaz ki, stenozu aradan qaldırmaq üçün cərrahi müdaxilənin riski xeyli yüksək ola bilər.
Genişləndirmə prosedurunun müvəffəqiyyət dərəcəsi xüsusilə əsas səbəbdən asılıdır. Ümumiyyətlə, tək bir genişləndirmə əməliyyatı kifayət deyil və müəyyən fasilələrlə bir neçə dəfə yerinə yetirməklə problemi həll etmək mümkündür.
Xəstəlik erkən mərhələdə aşkar edilərsə, müalicə oluna bilər. Lakin təəssüf ki, çox vaxt xəstəlik gec aşkarlanır, çünki erkən mərhələlərdə əlamətlər zəif olur və ya heç olmur. Bu səbəbdən risk qrupunda olan insanların müntəzəm müayinədən keçməsi çox vacibdir.
