Qaraciyərdə bir problem həyati təhlükə yarada bilər. Anadangəlmə xəstəliklərlə yanaşı, bəzi məqamlara diqqət yetirməklə böyüklərdə yaranan qaraciyər problemlərinin qarşısını almaq olar. Orqanizmin ehtiyac duyduğu zülalları istehsal etmək, qidaları emal edərək enerji əldə etmək, yağların və yağda həll olunan A, D, E və K vitaminlərinin sovrulması üçün lazım olan ödün hasil edilməsi və onun bağırsaqlara axmasına şərait yaratmaq, sintezini həyata keçirmək qaraciyərin əsas funksiyasıdır.
Qanın laxtalanmasında çox əhəmiyyətli rol oynayan laxtalanma faktorları bakteriyaları yox etməyə kömək edərək infeksiyalarla mübarizə aparmaq və bədənə daxil olan demək olar ki, bütün zərərli kimyəvi maddələri zərərsizləşdirmək kimi funksiyaları olan həyati bir orqandır. Digər orqanlara nisbətən daha çox funksiyaya malik olan qaraciyərin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də regenerasiya qabiliyyətidir. Bu vəziyyətdə özünü adekvat şəkildə qorumaq və sağaltmaq, qaraciyərə zərər verəcək davranışlardan uzaq durmaq, qaraciyər sağlamlığını qorumaq üçün rutin müayinələrdən keçmək böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Qaraciyər çatışmazlığı həyat üçün təhlükəlidir
Hepatit B və C, bir çox xəstəlik nəticəsində inkişaf edə bilən sirroz, uzun müddət həddindən artıq spirtli içki qəbulu, qaraciyərin bəzi damarlarında tıxanma, qida çatışmazlığı, bəzi öd yolları xəstəlikləri, dəmir mübadiləsinin pozulması kimi bəzi irsi xəstəliklər, alfa-1 antitripsin çatışmazlığı və Wilson xəstəliyi (mis metabolik pozğunluq) xroniki qaraciyər çatışmazlığına səbəb olur. Hepatit A, B və C viruslarının yaratdığı hepatitlər, bəzi dərmanların yüksək dozaları, müxtəlif bitki mənşəli dərmanlara reaksiyalar, zəhərli göbələklərin qəbulu kəskin qaraciyər çatışmazlığına səbəb olur.
Qaraciyər çatışmazlığı çox vaxt həyat üçün təhlükə yaradır və buna görə də təcili tibbi yardım tələb olunur. İllər keçdikcə tədricən problemin daha da pisləşməsi “Xroniki qaraciyər çatışmazlığı” yaradır.
Yetkinlərdə problem daha sonra ortaya çıxır
Adətən uşaqlarda anadangəlmə olur və böyüklərdə daha sonra görünür. Uşaqlarda irsiyyət və ya hamiləlik zamanı ananın yaşadığı bəzi problemlər səbəbindən qaraciyər çatışmazlığı yarana bilər. Öd yollarının anadangəlmə olmaması və qaraciyərin gündəlik funksiyalarını yerinə yetirən bəzi maddələrin çatışmazlığı nəticəsində yaranan metabolik xəstəliklər uşaqlarda qaraciyər çatışmazlığına səbəb olur. Heç bir tədbir görülmədikdə uşaqların bir yaşına çatmamış ölməsinə səbəb olan xəstəliyin yeganə çarəsi qaraciyər transplantasiyasıdır.
Yetkinlərdə bəzi vərdişləri dəyişdirməklə və ya bəzi məqamlara diqqət yetirməklə qaraciyər çatışmazlığının qarşısını almaq olar. Məsələn, spirtdən uzaq durmaq, qaraciyəri yoran yemək vərdişlərini aradan qaldırmaq, çəki nəzarətini saxlamaq qaraciyər sağlamlığını qorumaq və mümkün qaraciyər xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün atılacaq addımlar arasındadır.
Bu məqamlara diqqət yetirin
Yetkinlərin diqqət etməli olduğu məqamları aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
Hepatit peyvəndini laqeyd yanaşmayın: Qaraciyər çatışmazlığının ən mühüm səbəblərindən biri olan hepatit viruslarının ötürülmə riskidir. Məlumdur ki, dünyada hər il 1,4 milyon insan hepatit B və hepatit C səbəbiylə qaraciyər sirrozu və xərçəngindən dünyasını dəyişir. Bununla belə, hər iki infeksiyanın diaqnozu və müalicəsi asandır. Bundan əlavə, bu virusların qarşısını peyvəndlə almaq olar. Peyvənd olunmaqla özünü yoluxucu hepatit viruslarından qorumayan insanlar bilmədən Hepatit B və C viruslarına yoluxdura bilərlər. Peyvənd olunmazsa, hər bir fərd, xüsusən də böyüklər Hepatit B və C testlərini aparmalıdırlar. Unudulmamalıdır ki, Hepatit B və C virusları tanımadığı insanlardan, bərbərlərdə təraş zamanı təmizlənməmiş alətlərlə çirklənmiş qan, diş müalicəsi, müxtəlif müalicələr vasitəsilə yoluxa bilər.
Alkoqoldan uzaq olun: Həddindən artıq spirtli içki qəbulu müasir dövrün qaraciyər xəstəliklərinin ən mühüm səbəblərindən biridir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının müəyyən etdiyi spirt həddi aşıldığında qaraciyər zədələnməyə başlayır. Alkoqol zamanla insanın həyat keyfiyyətini pisləşdirir, sirroz və qaraciyər çatışmazlığına səbəb olur. Sirrozun səbəb olduğu qaraciyər çatışmazlığının yeganə müalicəsi orqan transplantasiyasıdır.
Kökəlməmək üçün diqqətli olun: İnsanlar sağlam olduqda qaraciyərini necə qoruyacaqlarını və ya qaraciyərə necə zərər verəcəyini düşünmürlər. Qaraciyər dəyərləri yüksəlməyə başlayanda qaraciyəri qorumaq üçün möcüzəvi qidalar və ya dərmanlar axtarılır. Halbuki insanlar sağlam olduqları zaman nizamlı qidalanaraq artıq çəki almadan qaraciyərlərini qoruya bilərlər. Çünki nizamsız qidalanma artıq çəkiyə səbəb ola bilər və qaraciyərin yağlanmasına səbəb ola bilər. Hər bir insan özünə uyğun şəkildə məşq etməlidir.
Zəhərli göbələklərə qarşı diqqətli olun: Şüursuz şəkildə istehlak edilən göbələklər hər kəsdə qaraciyər çatışmazlığına səbəb ola bilər. Hər il bir çox insan göbələk zəhərlənməsi səbəbindən ölür. Zəhərli göbələkləri başqalarından ayırmaq çətin olduğundan, becərilən göbələklərdən başqa təbiətdən toplanan göbələklər istehlak edilməməlidir.
Anadangəlmə xəstəliklərə laqeyd yanaşmayın: Gənc yaşda baş verən qaraciyər çatışmazlığı anadangəlmə dəmir, mis və maddələr mübadiləsinin pozulmasıdır. Erkən yaşlarda genetik pozğunluqlar kimi səbəblərdən yaranan qaraciyər çatışmazlığına qarşı erkən diaqnoz həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəblə belə genetik xəstəlikləri olanlar öz xəstəliklərini nəzarət altında saxlayaraq laqeyd yanaşmamalıdırlar.
Lazımsız antibiotik və ağrıkəsicilərdən istifadə etməyin: Dərmanlar qaraciyərdə metabolizə olunduğu və süzüldüyü üçün qaraciyərdə yorğunluğa səbəb olur. Bəzi ağrıkəsicilər və antibiotiklər həkim tövsiyəsi olmadan lazımsız və tez-tez istifadə edilərsə, qaraciyər çatışmazlığı kimi vəziyyətlər yarana bilər. Psixiatrik və epilepsiya dərmanları oxşar nəticələrə səbəb ola biləcəyi üçün həkim nəzarəti olmadan lazımsız dərman istifadəsindən çəkinmək lazımdır.
Bitki mənşəli qarışıqlarla diqqətli olun: İnternetdə və bazarda satılan bitki qarışıqları düşündüyünüz qədər məsum olmaya bilər. Müxtəlif xəstəliklər üçün satılan bitki mənşəli qarışıqların tərkibində istifadə olunan maddələr tam məlum olmadığı üçün onların mənfi nəticələri ola bilər. Sağlam insanlarda belə qaraciyər çatışmazlığına səbəb olan bu qarışıqlar xroniki qaraciyər xəstəliyi olan insanlarda orqanın tam sıradan çıxmasına səbəb ola bilər.
Ürək xəstəlikləri qaraciyərə təsir edə bilər: Qaraciyər xəstəlikləri müxtəlif orqanlardan da yarana bilər. Ürək çatışmazlığı hallarında qan axını pozulur və çirkli qan qaraciyərdə daha uzun müddət qala bilər. Belə bir vəziyyətdə ürək sirrozu inkişaf edə bilər. Qaraciyərdə daha uzun müddət qaldığı üçün “ürək sirrozu” adlı bir vəziyyət yarana bilər. Buna görə də müntəzəm kardioloji müayinələr vacibdir.
Öd kisəsi vacibdir: öd daşları öd axarını bağladıqda da qaraciyər pozğunluqları baş verə bilər. Bundan əlavə, orqanizmdə mis və dəmirin yığılması ilə irəliləyən xəstəliklər və genetik pozğunluqlar da qaraciyər xəstəliklərinə səbəb ola bilər.
Rutin qan testlərini laqeyd yanaşmayın: Qaraciyərin düzgün işləməsi bir sıra xüsusi qan testləri ilə müəyyən edilə bilər. Bu testlər sayəsində kəskin və xroniki qaraciyər xəstəlikləri, hepatit və öd tutulması kimi problemlər asanlıqla müəyyən edilə bilər.
Qaraciyər xəstələri üçün qidalanma qaydaları
Xroniki qaraciyər xəstəliklərində, xüsusən də sirrozda qanın kimyasında müxtəlif pozulmalar baş verir. Xroniki qaraciyər xəstəliyi olan, lakin hələ də sirrozu olmayan xəstələrdə normal balanslaşdırılmış qidalanma kifayətdir. Bu xəstələr narkotik və xüsusilə spirt istifadəsindən çəkinməlidirlər. Sirroz xəstələrinin enerji tələbləri digər insanlara nisbətən 50% yüksəkdir.
Qaraciyər xəstələri müntəzəm olaraq diuretiklərdən istifadə etməli və istehlak edilən duz balansını tənzimləməlidirlər.
A və B vitaminləri ilə zəngin olan artishok, sidikqovucu və antioksidant xüsusiyyətlərinə görə qaraciyər xəstəliklərinin inkişafını ləngidə bilər.
Çay şəkəri, şokolad, bal, mürəbbə, kola və soda kimi sadə şəkərli qidalar daha az istehlak edilməlidir.
Tərkibində sadə şəkər olan qidalar yerinə tərəvəz və paxlalılar, südlü desertlər, bulqur plovu kimi mürəkkəb şəkərli qidalar tövsiyə edilir.
Fast-food, hazır ərzaq məhsulları, kolbasa və sosiskaların istehlakından çəkinmək lazımdır.
Ət qrupunda 1 yumurta böyüklüyündə ət parçası bir yumurta və 4 xörək qaşığı paxlalı bitkilərə bərabərdir.
Süd məhsulları qrupunda 1 stəkan süd, bir stəkan qatıq, bir kibrit qutusu pendir və 2/3 kibrit qutusu çedar pendiri ekvivalentdir. Həmin gün qatıq yemək istəyirsinizsə, süd və ya pendir azaldılmalıdır.
Taxıl qrupunda 2 dilim çörəyə, 4 xörək qaşığı makaron, düyü plovu və bulqur plovuna bərabərdir.
Xəstə sayı orqan sayından daha çoxdur
Qaraciyər çatışmazlığı olan xəstələrin sayı dəqiq bilinməsə də, 20 mindən çox insanın meyit transplantasiyası gözlədiyi məlumdur. Türkiyədə hər il cəsəddən və canlı orqanlardan cəmi 1200-1500 qaraciyər transplantasiyası əməliyyatı həyata keçirilir. Transplantasiyanı erkən tətbiq edən bütün ölkələrdə bu rəqəmlər 3000-5000 arasındadır.
Orqanların sayı xəstələrin sayına cavab verə bilmədiyi üçün hər ölkədə transplantasiyaların sayı doyma nöqtəsinə çatır. Kadavra orqanlarının çatışmazlığı səbəbindən transplantasiyaların 80%-i canlı donorlardan alınan orqanlarla həyata keçirilir. Canlı orqan transplantasiyası mümkün olmasaydı, indiyə qədər çoxlu xəstə dünyasını dəyişəcəkdi. Orqan donorluğunun artırılması dövlətin və cəmiyyətin mühüm vəzifələrindən biridir. Bu mövzuda maarifləndirmə işlərinə uşaqlıqdan başlamalı və hər bir fərddə bu məsuliyyət aşılanmalıdır.
