Mədəaltı Vəzi (Pankreas) Nədir?

Mədəaltı vəzi (pankreas) nədir?

Mədəaltı vəzi, qarın boşluğunda, mədənin arxasında və onikibarmaq bağırsağın əyrisində yerləşən, təxminən 15-20 santimetr uzunluğunda, yarpaq şəklində bir orqandır. Həm ekzokrin (xarici ifrazat) həm də endokrin (daxili ifrazat) vəzi xüsusiyyətlərini daşıyan mürəkkəb bir vəzidir.

Ekzokrin funksiyası həzm fermentlərinin istehsalı və ifrazını, endokrin funksiyası isə qan şəkərinin səviyyəsini tənzimləyən hormonların ifrazını əhatə edir.

Mədəaltı vəzinin bu vəzifələri, orqanizmin həzm və metabolik proseslərinin problemsiz şəkildə davam etməsi üçün zəruridir. Orqanın baş, gövdə və quyruq olmaqla üç əsas hissəsi var. Baş hissəsi onikibarmaq bağırsağın əyrisinə yerləşərkən, gövdə onurğanın önündə, quyruq isə dalağa doğru uzanır.

Mədəaltı vəzi nə işə yarayar?

Mədəaltı vəzi, bədənimizin həzm və metabolizm proseslərində mərkəzi rola sahib olan, sanki çoxşaxəli bir orqandır.

Əsasən iki həyati vəzifəni yerinə yetirir:

Birincisi, istehlak etdiyimiz qidaların parçalanaraq bədən tərəfindən mənimsənilməsini təmin edən həzm fermentləri istehsal edir və bunları onikibarmaq bağırsağa göndərir. Bu fermentlər sayəsində karbohidratlar, yağlar və zülallar daha kiçik molekullara ayrılaraq enerjiyə çevrilə bilir.

İkinci və bəlkə də ən vacib vəzifəsi isə qan şəkərini tarazlayan hormonlar istehsal etməkdir. Xüsusilə insulin və qlükaqon hormonları, qan şəkərinin müəyyən bir səviyyədə qalmasını təmin edərək hüceyrələrimizin düzgün şəkildə qidalanmasını və fəaliyyətini təmin edir.

Bu iki əsas funksiyası sayəsində mədəaltı vəzi ümumi sağlamlığımız və həyat keyfiyyətimiz üçün əvəzolunmaz bir orqandır.

Mədəaltı vəzi harada yerləşir?

Mədəaltı vəzi, qarın boşluğunun yuxarı hissəsində, mədə və onurğanın arxasında, onikibarmaq bağırsağın (duodenum) əyrisinə yerləşmiş bir orqandır. Anatomik olaraq, qarnın sol üst kvadrantında, retroperitoneal sahədə, peritonun (qarın pərdəsi) arxasında yerləşir. Təxminən 15-20 santimetr uzunluğunda olan bu vəzi üfüqi şəkildə yerləşir.

Mədəaltı vəzinin mövqeyi bədənin digər vacib orqanları ilə sıx əlaqədədir. Baş hissəsi, onikibarmaq bağırsağın C şəklindəki əyrisinin içərisinə yerləşmişdir. Bu yaxınlıq, mədəaltı vəzi ifrazatlarının onikibarmaq bağırsağa asanlıqla boşaldılmasını təmin edir. Quyruq hissəsi isə dalağa doğru uzanır və böyrəküstü vəziyə yaxın bir mövqedədir.

Mədəaltı vəzinin mövqeyi onun həzm sisteminə asanlıqla çıxışını və qan dövranı ilə sürətli əlaqəsini təmin edir. Lakin bu dərin və əhatəli mövqe, mədəaltı vəzi xəstəliklərinin diaqnozunu bəzən çətinləşdirə bilər.

Mədəaltı vəzi xəstəlikləri nələrdir?

Mədəaltı vəzi, əhəmiyyətli funksiyalarına görə müxtəlif xəstəliklərə qarşı həssasdır. Bu xəstəliklər mədəaltı vəzinin normal funksiyalarını pozaraq ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Mədəaltı vəzi xəstəliklərinin əlamətləri adətən həzm problemləri, qarın ağrısı və metabolik pozğunluqlar şəklində özünü göstərir.

Kəskin Pankreatit

Kəskin pankreatit, mədəaltı vəzinin qəfil iltihablaşmasıdır. Adətən öd daşları və ya həddindən artıq spirtli içki qəbulu kimi səbəblərdən yaranır. Mədəaltı vəzinin öz həzm fermentlərinin vaxtından əvvəl aktivləşməsi və mədəaltı vəzi toxumasını həzm etməyə başlaması ilə xarakterizə olunur.

Şiddətli qarın ağrısı, ürəkbulanma, qusma, qızdırma və qarında həssaslıq kimi əlamətlərlə özünü göstərir. Həyati təhlükə daşıya bilən ciddi bir vəziyyətdir və təcili tibbi müdaxilə tələb edir.

Xroniki Pankreatit

Xroniki pankreatit, mədəaltı vəzinin uzun müddətli və təkrarlanan iltihablaşması nəticəsində qalıcı zədələnməsidir. Adətən uzun müddətli spirtli içki istifadəsi, genetik faktorlar və ya təkrarlanan kəskin pankreatit tutmaları nəticəsində inkişaf edir.

Mədəaltı vəzinin həzm fermentləri və hormon istehsal etmə qabiliyyəti zamanla azalır. Əlamətləri arasında davamlı qarın ağrısı, həzm çətinliyi (yağlı nəcis, çəki itkisi), diabet və qida mənimsənilməsi pozğunluqları yer alır. Müalicəsi ağrının idarə olunması, ferment əlavələri və həyat tərzi dəyişikliklərini əhatə edir.

Mədəaltı vəzi xərçəngi

Mədəaltı vəzi xərçəngi, mədəaltı vəzi hüceyrələrində nəzarətsiz böyümə və çoxalma ilə xarakterizə olunan bədxassəli bir şişdir. Aqressiv gedişatı və adətən gec diaqnoz edilməsi səbəbindən ən ölümcül xərçəng növlərindən biridir. Erkən mərhələlərdə əlamət verməyə bilər və ya əlamətlər spesifik olmaya bilər.

İrəliləmiş mərhələlərdə qarın ağrısı, çəki itkisi, sarılıq, iştahsızlıq, yorğunluq və həzm problemləri kimi əlamətlər ortaya çıxa bilər. Siqaret çəkmək, xroniki pankreatit, diabet və ailə hekayəsi risk faktorları arasındadır. Müalicəsi cərrahiyyə, kimyaterapiya və radioterapiyanı əhatə edə bilər.

Mədəaltı vəzi kistaları

Mədəaltı vəzi kistaları, mədəaltı vəzi daxilində maye ilə dolu kisəciklərdir. Bəziləri xoşxassəli və zərərsiz ola bilərkən, bəziləri xərçəng potensialı daşıya bilər və ya kəskin pankreatit sonrası yaranan psevdokistalar şəklində ortaya çıxa bilər.

Əksər kistalar asemptomatikdir və adətən başqa bir səbəblə edilən görüntüləmə zamanı təsadüfən aşkar edilir. Ancaq böyük kistalar ağrıya və ya həzm problemlərinə səbəb ola bilər. Müalicə, kistanın növünə və potensial riskinə bağlı olaraq izləmə və ya cərrahi müdaxiləni əhatə edə bilər.

Şəkərli diabet

Diabet, mədəaltı vəzinin insulin istehsalında və ya bədən hüceyrələrinin insulinə reaksiyasında yaranan problemlər nəticəsində qan şəkəri səviyyəsinin yüksək olduğu metabolik bir xəstəlikdir.

• Tip 1 Diabet: Mədəaltı vəzinin beta hüceyrələrinin autoimmun bir hücum nəticəsində məhv olması və insulin istehsalının dayanması və ya böyük ölçüdə azalmasıdır. Adətən uşaqlıq və ya gənclik dövründə başlayır və ömür boyu insulin müalicəsi tələb edir.
• Tip 2 Diabet: Bədən hüceyrələrinin insulinə qarşı müqavimət göstərməsi və ya mədəaltı vəzinin kifayət qədər insulin istehsal edə bilməməsi vəziyyətidir. Adətən yetkinlərdə, piylənmə və hərəkətsiz həyat tərzi kimi amillərlə əlaqələndirilir. Tip 2 diabet pəhriz, idman, oral dərmanlar və bəzən insulin ilə idarə oluna bilər.

Mədəaltı vəzi xəstəliklərinin erkən diaqnozu və müalicəsi, ağırlaşmaların qarşısının alınması və həyat keyfiyyətinin artırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Əlamətlər müşahidə edildikdə mütləq bir tibb mütəxəssisinə müraciət etmək lazımdır.

Mədəaltı vəzinin quruluşu və funksiyaları

Mədəaltı vəzinin iki əsas funksiyası, ekzokrin və endokrin funksiyaları, orqanizm üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. Bu iki funksiya orqanın fərqli hüceyrə qrupları tərəfindən yerinə yetirilir.

Ekzokrin Funksiyalar

Mədəaltı vəzinin ekzokrin hissəsi, asinar hüceyrələr adlanan xüsusi hüceyrə qruplarından ibarətdir. Bu hüceyrələr, həzmdə mühüm rol oynayan fermentləri istehsal edərək, bir sıra kanal sistemi vasitəsilə onikibarmaq bağırsağa ifraz edir. Bu fermentlər qidaların parçalanmasını və mənimsənilməsini asanlaşdırır. Əsas mədəaltı vəzi fermentləri bunlardır:

• Amilaza: Karbohidratların, xüsusilə nişastanın, daha kiçik şəkər molekullarına parçalanmasını təmin edir. Bu sayədə karbohidratların bədən tərəfindən mənimsənilməsi mümkün olur.
• Lipaza: Yağların, qliserol və yağ turşularına parçalanmasını təmin edir. Yağların həzmi, xüsusilə yağda həll olan vitaminlərin mənimsənilməsi üçün kritik əhəmiyyətə malikdir.
• Tripsin və Kimotripsin: Zülalların, daha kiçik peptidlərə və amin turşularına parçalanmasını təmin edən proteazalardır. Zülalların həzmi, əzələ qurulması və təmiri kimi bir çox əsas bədən funksiyası üçün zəruridir.

Bu fermentlər adətən qeyri-aktiv formada istehsal olunur və onikibarmaq bağırsağa çatdıqda aktivləşirlər. Bu mexanizm, mədəaltı vəzinin öz toxumasına zərər verməsinin qarşısını alır. Ekzokrin mədəaltı vəzi həmçinin bağırsaq tərkibinin turşuluğunu neytrallaşdırmağa kömək edən bikarbonatla zəngin bir maye də ifraz edir. Bu vəziyyət isə bağırsaq fermentlərinin optimal şəkildə işləməsi üçün uyğun bir pH mühiti yaradır və bağırsaq divarının turşu zədəsindən qorunmasına kömək edir.

Endokrin Funksiyalar

Mədəaltı vəzinin endokrin hissəsi, Langerhans adacıqları adlanan hüceyrə qruplarından ibarətdir. Bu adacıqlar, qan şəkəri (qlükoza) səviyyəsini tənzimləyən hormonları birbaşa qan dövranına ifraz edir. Langerhans adacıqları daxilində fərqli tipdə hüceyrələr var və hər biri fərqli bir hormon istehsal edir:

• Alfa Hüceyrələri: Qlükaqon hormonu ifraz edir. Yemək aralarında və ya idman zamanı qan şəkəri səviyyəsi düşdükdə, qlükaqon qaraciyəri stimullaşdıraraq depolanmış qlikogenin qlükozaya çevrilməsini və qana ifraz olunmasını təmin edir. Bu da qan şəkərinin yüksəlməsinə kömək edir.
• Beta Hüceyrələri: İnsulin hormonu ifraz edir. Qan şəkəri səviyyəsi yüksəldikdə, insulin qan şəkərinin hüceyrələrə (əzələ, qaraciyər, yağ hüceyrələri) alınmasını təmin edir. Bu sayədə qlükoza enerji üçün istifadə olunur və ya qlikogen olaraq depolanır. Nəticədə qan şəkəri səviyyəsində enmə müşahidə olunur.
• Delta Hüceyrələri: Somatostatin hormonu ifraz edir. Somatostatin, həm insulin, həm də qlükaqon ifrazını tənzimləyərək qan şəkərinin idarə olunmasında dolayı rol oynayır. Həmçinin həzm sistemi üzərindəki digər hormonların ifrazına da təsir edə bilər.
• PP Hüceyrələri: Pankreatik polipeptid adlı bir hormon ifraz edir. Həzm proseslərinə və öd kisəsi hərəkətlərinə təsir etdiyi düşünülür.

Bu hormonların balanslı ifrazı, bədənin enerji tarazlığı və metabolik sağlamlığı üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. İnsulin və qlükaqon arasındakı tarazlıq, qan şəkərinin dar bir aralıqda saxlanmasını təmin edir və bu tarazlıq pozulduqda diabet kimi metabolik xəstəliklər ortaya çıxa bilər.

Mədəaltı Vəzi Sağlamlığını Qorumaq üçün Nələr Etmək Olar?

Mədəaltı vəzi sağlamlığını qorumaq və mədəaltı vəzi xəstəlikləri riskini azaltmaq üçün bəzi həyat tərzi dəyişiklikləri və tədbirlər görülə bilər. Bu tədbirlər ümumi sağlamlığın qorunmasına da kömək edir. Mədəaltı vəzini qorumaq üçün edilə biləcəklər aşağıda sıralanmışdır:

• Sağlam Qidalanma: Balanslı və liflə zəngin bir pəhriz saxlamaq mədəaltı vəzi sağlamlığı üçün vacibdir. Həddindən artıq yağlı, emal edilmiş və şəkərli qidalardan qaçmaq, mədəaltı vəzi üzərindəki yükü azaldır. Bol miqdarda meyvə, tərəvəz və tam taxıl istehlakı tövsiyə olunur.
• Spirtli İçki Qəbulunu Məhdudlaşdırmaq və ya Tərgitmək: Həddindən artıq spirtli içki qəbulu, kəskin və xroniki pankreatitin ən çox yayılmış səbəblərindən biridir. Spirtin mədəaltı vəzi hüceyrələri üzərində birbaşa zəhərli təsiri var və həzm fermentlərinin vaxtından əvvəl aktivləşməsinə səbəb ola bilər.
• Siqaret Çəkməyi Tərgitmək: Siqaret çəkmək, mədəaltı vəzi xərçəngi riskini əhəmiyyətli dərəcədə artıran məlum bir amildir. Siqareti tərgitmək, bu riski azaltmaq üçün atılacaq ən vacib addımlardan biridir.
• Sağlam Çəki İdarəetməsi: Piylənmə həm diabet, həm də pankreatit riskini artıran bir amildir. Sağlam bədən çəkisini qorumaq, mədəaltı vəzi üzərindəki stresi azaltmağa kömək edir. Müntəzəm fiziki fəaliyyət çəkiyə nəzarətdə və ümumi metabolik sağlamlığın yaxşılaşdırılmasında təsirlidir.
• Müntəzəm İdman: Fiziki fəaliyyət insulinə həssaslığı artırır və qan şəkərinin tənzimlənməsinə kömək edir. Tip 2 diabet riskini azaltmaqda vacibdir.
• Su Qəbulu: Kifayət qədər su içmək, bədənin ümumi nəmliyini təmin edir və həzm sisteminin düzgün işləməsinə kömək edir.
• Risk Faktorlarının İdarə Olunması: Yüksək trigliserid səviyyələri kimi pankreatit riskini artıra biləcək digər sağlamlıq problemlərinin nəzarət altında saxlanılması vacibdir. Həkimin tövsiyə etdiyi müalicələrə əməl edilməlidir.
• Rutin Müayinələr: Xüsusilə ailə hekayəsində mədəaltı vəzi xəstəliyi olan və ya risk faktorlarına sahib olan şəxslər üçün müntəzəm sağlamlıq yoxlamaları vacibdir. Erkən diaqnoz, bir çox mədəaltı vəzi xəstəliyində daha yaxşı müalicə nəticələri əldə etməyə imkan verir.

Mədəaltı vəzi, bədənin ən çalışqan və vacib orqanlarından biridir. Həzm və metabolizm üzərindəki kritik rolu nəzərə alındıqda, mədəaltı vəzi sağlamlığına diqqət göstərmək, ümumi həyat keyfiyyəti və uzunömürlülük üçün əvəzolunmazdır.

Mədəaltı Vəzi ilə Əlaqədar Tez-tez Verilən Suallar

Mədəaltı vəzi ağrısı necə olur?

Mədəaltı vəzi ağrısı, əksər hallarda göz ardı edilməməli olan vacib bir əlamətdir. Tipik olaraq qarnın yuxarı hissəsində, mədə nahiyəsində hiss edilir və tez-tez kürəyə doğru yayılır. Bu ağrı bıçaq sancılar kimi kəskin ola biləcəyi kimi, daha küt və davamlı şəkildə də müşahidə edilə bilər. Xüsusilə yemək yedikdən sonra və ya yağlı qidalar istehlak etdikdən sonra şiddətlənməsi mədəaltı vəzi ağrısının fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir. Bunun səbəbi, yağlı qidaların mədəaltı vəzini həzm fermenti istehsal etmək üçün daha çox stimullaşdırması və iltihablı və ya zədələnmiş bir mədəaltı vəzinin bu stimula ağrı ilə reaksiya verməsidir.

Mədəaltı vəzi çatışmazlığı nə deməkdir?

Mədəaltı vəzi çatışmazlığı, mədəaltı vəzinin kifayət qədər həzm fermenti istehsal edə bilməməsi vəziyyətidir. Bu vəziyyət, qidaların həzm edilməməsi və mənimsənilməməsi nəticəsində çəki itkisi, yağlı və pis qoxulu nəcis (steatoreya) kimi əlamətlərə səbəb olur. Xroniki pankreatit ən çox rast gəlinən səbəbidir.

Mədəaltı vəzi olmadan yaşamaq mümkündürmü?

Bəli, mədəaltı vəzi olmadan yaşamaq mümkündür. Lakin bu vəziyyət əhəmiyyətli həyat tərzi dəyişiklikləri və tibbi nəzarət tələb edir. Mədəaltı vəzinin tamamilə çıxarıldığı hallarda, xəstələrin ömür boyu diabeti idarə etmək üçün insulin və həzm fermenti əlavələri qəbul etməsi lazımdır. Bu, həzmi və qan şəkərini nəzarətdə saxlamaq üçün kritik əhəmiyyətə malikdir.

Mədəaltı vəzi xərçənginin əlamətləri nələrdir?

Mədəaltı vəzi xərçəngi adətən erkən mərhələlərdə aydın simptomlar göstərmir. İrəliləmiş mərhələlərdə görülə biləcək əlamətlər arasında qarın və ya kürək ağrısı, səbəbsiz çəki itkisi, iştahsızlıq, yorğunluq, sarılıq, sidik rənginin tündləşməsi, nəcis rənginin açılması, ürəkbulanma və qusma yer ala bilər.

Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.