Öd kisəsində daş, kişilərə nisbətən qadınlarda daha çox rast gəlinən və kifayət qədər ağrılı ola bilən bir xəstəlikdir. Qaraciyərdən gündə təxminən 1 litr öd ifraz olunur və bağırsaqlardan yağları həzm etmək, bəzi vitaminləri udmaq kimi müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir.
Qaraciyərdən mədənin davamı olan onikibarmaq bağırsağa öd axdığı üçün yolda öd kisəsində dayanır və burada toplanır. Suyu udmaqla onun sıxlığı daha da artır. Bəzi qidaları, xüsusilə də yağlı qidaları qəbul etdikdən sonra öd kisəsi büzülür və qatılaşdırılmış ödü onikibarmaq bağırsağa itələyir. Normal şəraitdə öd tərkibindəki müəyyən miqdarda müxtəlif maddələrin qarışığı sayəsində öz axıcılığını qoruyur. Bununla belə, öddə bu komponentlərin hər hansı bir artması və ya azalması ödün axıcılığının pisləşməsinə və “qalıq əmələ gətirməsinə” səbəb ola bilər.
Həm bu çöküntülər, həm də uzun müddət yalnız venadaxili qidalanan və ya uzun müddətli aclıq hallarında öd şlamı adlanan öd çöküntüləri də öd daşlarının əmələ gəlməsində rol oynaya bilər.
Öd kisəsi nədir, öd kisəsi harada yerləşir?
Öd kisəsi qarın boşluğunun yuxarı sağ nahiyəsində qaraciyərin bir az altında yerləşən armud formalı orqandır. Bağırsaqlara ifraz etdiyi sarı-yaşıl ödlə orqanizmin həzm funksiyalarına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir.
Öd kisəsi daşları nədir?
Öd kisəsində daş əmələ gəlməsi, öd daşı xəstəliyi olaraq təyin olunur, ümumiyyətlə inkişaf etmiş ölkələrdə rast gəlinən, lakin dünyanın hər yerində təsbit edilə bilən bir problemdir. Yaşla birlikdə baş vermə tezliyi artır. Öd daşları, həzmə kömək edən öd çox yüksək səviyyədə xolesterinin olması nəticəsində sərtləşərək çöküntü əmələ gətirdikdə yaranır. Daşların ölçüsü və sayı insandan insana dəyişə bilər.
Öd kisəsində daşların əmələ gəlməsinin səbəbləri nələrdir?
Daşların yaranmasının səbəbləri arasında üç növ formalaşma ön plana çıxır:
Öd kisəsində həddindən artıq xolesterin olması
Normal şəraitdə öd kisəsindəki ödün kimyəvi tərkibi oradan xaric edilən xolesterini qaraciyərdən həll etmək üçün kifayətdir. Bəzən öddə həll oluna bilən səviyyədən yuxarı xolesterin miqdarı qaraciyərdən xaric oluna bilər və bu artıq xolesterin zamanla kristallaşaraq daş əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.
Öddə həddindən artıq billuribin olması
Tənəffüs qazlarının daşınmasında iştirak edən qırmızı qan hüceyrələri bu vəzifəni içindəki hemoglobin molekulu ilə yerinə yetirir. Ömrünü tamamlayan və parçalanaraq yeni hüceyrələr əmələ gətirən hüceyrələrdə hemoglobin müxtəlif biokimyəvi proseslərdən keçir və bilirubin əmələ gəlir.
Qaraciyər sirrozu, öd yollarının infeksiyaları və müxtəlif qan xəstəlikləri zamanı orqanizmdə həddindən artıq miqdarda bilirubin əmələ gəlir və bu artıq bilirubin öd kisəsində yığılaraq daş əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.
Öd kisəsinin tam boşalması
Fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən müxtəlif vəziyyətlərdə öd kisəsindəki maye çox sıxlaşa və daş əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.
Öd daşının əlamətləri hansılardır?
Öd daşı əmələ gəlməyə başlayandan sonra daşların sayı və ölçüsü artsa da, adətən ilk vaxtlarda öd kisəsi simptomlarına səbəb olmur. Əksəriyyəti səssiz olan öd kisəsi daşları fövqəladə hallar istisna olmaqla, bəzi testlər zamanı və ya bəzi əməliyyatlar zamanı təsadüfən aşkar edilir.
Qravitasiyanın təsiri ilə hərəkət edən öd kisəsindəki daşlar öd kisəsinin çıxışını bağladıqda və onun normal boşalmasına mane olduqda müxtəlif əlamətlər yaranmağa başlayır. Öd daşı xəstəliyinin gedişində daş əsas öd axarına düşərsə, çox daha problemli proses baş verəcək. Obstruktiv sarılıq adlanan bu prosesdə xəstədə qarın ağrısı, sarılıq, sidiyin qırmızı və ya qəhvəyi rəngdə olması, ürəkbulanma, qusma və bəzən qızdırma kimi əlamətlər ola bilər.
Daş öd axarını bir neçə saat bağladıqdan sonra bu nahiyədə iltihablı dəyişikliklər baş verir və bu vəziyyətə xolesistit deyilir. Bu vəziyyətə infeksiya əlavə edilərsə, həyati təhlükəsi olan ciddi problemlərə səbəb ola biləcəyi üçün diqqətli olmaq lazımdır. Bu xəstəliyə xolangit deyilir. Xolangitdən başqa, ümumi öd axarına düşən öd daşı da mədəaltı vəzinin iltihabi xəstəliyi olan kəskin pankreatitə səbəb ola bilər. Bu xəstəlik həyat üçün ciddi təhlükə yarada bilər.
Daş öd axarını bağladıqda meydana gələn öd kisəsi xəstəliyinin əlamətlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:
- Qarının yuxarı sağ hissəsində qəfil və sürətlə pisləşən ağrı
- Kürək, bel ağrısı
- Sağ çiyində ağrı
- Bulantı, qusma
- Sidik rənginin qaralması
- Açıq rəngli nəcisi
- Həddindən artıq qaz və digər həzm problemləri
- İshal
Öd daşı başqa xəstəliklərə səbəb ola bilərmi?
Öd kisəsi daşları; Öd kisəsinin iltihabı, öd axarına daş düşdükdə yaranan obstruktiv sarılıq, bütün öd yollarının və mədəaltı vəzinin iltihabı kimi bir çox ciddi xəstəliklərə səbəb ola bilər.
Xəstələrdə baş verən şikayətlər arasında ümumiyyətlə qarının yuxarı sağ hissəsində ağrılar, bu ağrı sağa yayılan və kürəyin sağ tərəfində hiss olunması, ürəkbulanma və bəzən qusma tutmalarıdır.
İltihab varsa, şəkilə qızdırma da əlavə olunur. Bu ağrılı hücumlar adətən ağır, yağlı yeməkdən sonra başlayır və 1-5 saat davam edə bilər.
Daha az rast gəlinən öd kisəsində yaranan digər xəstəlik öd kisəsində uzun müddət ərzində öd kisəsinin divarını keçərək bağırsağa keçib nazik bağırsağın dar hissəsində mexaniki tıxanmaya səbəb ola bilən iri daşdır. Tədricən böyüyən və sayısı artan öd kisəsi daşları öd kisəsinin daxili divarını daim qıcıqlandırır və xroniki iltihabın irəliləməsi və xərçəngə çevrilməsi riskini artıra bilər. Xüsusilə ölçüsü 2-3 sm-dən çox olan daşlarda bu risk yüksək hesab olunur.
Öd kisəsi daşlarının səbəb olduğu bu vəziyyətlər ağırlaşmalar olaraq təyin olunur. Ən çox görülən ağırlaşmalar 4 cürdür:
ÖD KİSƏSİNİN İLTİHABI (XOLESİSTİT)
Kisədə əmələ gələn daşların kanalın boyun nahiyəsinə yerləşərək orada iltihaba səbəb olduğu vəziyyətdir. Xolesistitin inkişafı ilə insan şiddətli ağrı və qızdırmadan şikayətlənir.
Simptomatik öd daşlarında kəskin (qəfil başlayan) xolesistitin inkişaf riski 1-3% arasında dəyişir. Ağrı və qızdırma şikayətləri ilə yanaşı, üşümə-titrəmə, iştahsızlıq və ürəkbulanma-qusma kimi əlamətlər də yarana bilər. Xolesistit təcili müdaxilə tələb edən bir vəziyyətdir.
ÜMUMİ ÖD KANALININ TIXANMASI
Öd daşları qaraciyərdə əmələ gələn və öd kisəsi vasitəsilə nazik bağırsaqlara ötürülən öd yollarında tıxanmaya səbəb ola bilər. Ümumi kanalın tıxanmasından sonra insanda şiddətli ağrı, sarılıq və kanal iltihabı kimi hallar ola bilər.
MƏDƏALTI VƏZİ KANALININ TIXANMASI
Bu orqandan başlayaraq mədəaltı vəzi kanalı ümumi kanalla birləşərək nazik bağırsağa açılır. Kanalın funksiyası mədəaltı vəzidə istehsal olunan həzm fermentlərinin onikibarmaq bağırsağa çatdırılmasını təmin etməkdir. Öd kisəsi daşları mədəaltı vəzi kanalına keçərək orada maneə törədə bilər. Bu, pankreatit adlanan mədəaltı vəzinin iltihabı ilə nəticələnə bilər.
Pankreatitin inkişafından sonra insan qəfil və şiddətli qarın ağrısı yaşayır. Pankreatit inkişafı olan insanlar adətən xəstəxanaya yerləşdirilir və müalicə olunurlar.
ÖD KİSƏSİ XƏRÇƏNGİ
Uzun müddətli qıcıqlanma səbəbiylə öd kisəsi daşları olan insanlarda öd kisəsi xərçəngi riski artır. Risk artsa da, öd kisəsi xərçəngi nadir bir xərçəng növü olduğu üçün çox nadir bir komplikasiyadır.
Öd daşları üçün risk faktorları hansılardır?
Öd kisəsi daşları kişilərə nisbətən qadınlarda daha çox rast gəlinir. Daşların əmələ gəlməsi üçün risk faktorları hesab edilən bir çox müxtəlif şərtlər var:
- Cins
- 40 yaş və ya yuxarı
- Artıq çəki və ya piylənmə
- Oturaq həyat
- Hamiləlik
- Yağ tərkibi ilə zəngin məhsullarla qidalanma
- Yüksək xolesterini olan qidaların istehlakı
- Az lifli pəhriz
- Ailədə öd daşlarının olması
- Diabet
- Oraq hüceyrəli anemiya və leykemiya kimi qan xəstəlikləri
- Sürətli kilo itkisi
- Estrogen ehtiva edən oral kontraseptivlərdən (doğuşa nəzarət dərmanları) istifadə və ya Hormonal terapiya
- Qaraciyər xəstəlikləri
Hamiləlik dövründə öd daşı əmələ gəlməsinə qarşı həssaslığın artmasının səbəbi hamiləlik dövründə ifraz olunan progesteron hormonunun yüksək səviyyədə olması ilə bağlıdır. Progesteron hormonu öd kisəsinin daralmalarını yavaşladır və axın sürətinin yavaşlamasına səbəb olur.
Bu amillərdən başqa uzun müddətli aclıq, bariatrik cərrahiyyə və Crohn xəstəliyi kimi hallarda öd daşı əmələ gəlməsi riski arta bilər.
Öd daşları öd axını və sidik kisəsinin boşalması yavaşladıqda əmələ gəlir. Daş əmələ gəlməsinin ən çox yayılmış səbəbi yüksək xolesterin tərkibli öddə xolesterinin konsentrasiyasıdır. İkinci ən çox aşkar edilən daş forması piqmentli daşlardır.
Xolesterol daşları adətən sarı rəngdədir və həll olunmamış xolesteroldan ibarətdir. Piqment daşları tünd qəhvəyi və ya qara rəngdədir və öddə həddindən artıq bilirubin səbəbindən yaranır.
Bəzən müxtəlif maddələrin birləşməsi nəticəsində əmələ gələn qarışıq tipli daşlar aşkar edilə bilər. Qarışıq tipli daşlar aşkarlanma tezliyinə görə 3-cü yerdədir. Bu daşların strukturunda kalsium karbonat, kalsium fosfat, xolesterin və öd ola bilər.
Öd daşının 4-cü növü kalsium daşlarıdır. Qan dövranında yüksək miqdarda kalsium olan insanlarda baş verir və bu insanlarda çox vaxt öd daşı ilə yanaşı böyrək daşlarının da olması aşkar edilə bilər.
Öd daşlarına necə diaqnoz qoyulur?
Xəstəliyin diaqnozu; tipik müayinə nəticələri ilə birlikdə qan, sidik, nəcis testləri və ultrasəs (USG) ilə diaqnoz qoyulur. Bu testlərlə demək olar ki, 100% dəqiq diaqnoz əldə etmək olar. Nadir hallarda, kompüter tomoqrafiyası və MRT kimi digər görüntüləmə üsulları istifadə olunur. Ultrasəs ilə yanaşı, ERCP adlı endoskopik müdaxilələr öd yollarında daşların həm diaqnozunda, həm də müalicəsində istifadə edilə bilər. Qastroenterologiyanın nə olduğunu araşdıran insanlar asanlıqla görə bilərlər ki, bu bölmə həm də öd kisəsi ilə bağlı xəstəliklərin diaqnozu, diaqnostikası və müalicəsində iştirak edir.
Öd kisəsində daş olan xəstələr adətən yağlı və ədviyyatlı yeməkdən sonra baş verən yuxarı sağ nahiyədə qarın ağrısı ilə tibb müəssisələrinə müraciət edirlər. Bu şikayətlər ürəkbulanma və qusma ilə müşayiət oluna bilər.
Həkimlər tərəfindən aparılan fiziki müayinə zamanı xəstə nəfəs alarkən qarnının sağ yuxarı nahiyəsinə dərin palpasiya (barmaqları həmin nahiyəyə basaraq) diaqnostik əhəmiyyət kəsb edir və insanda tipik öd kisəsi ağrıları olur. İnsanda sarılıq əlamətlərinin olması ümumi öd axarının daşlara görə tıxanmasını göstərə bilər.
Öd kisəsi daşlarının diaqnostik yanaşmasında istifadə edilən ilk müayinə ultrasəs müayinəsidir. Bu radioloji diaqnostika üsulu ilə 2 mm-ə qədər kiçik daşlar belə aşkar edilə bilər. Öd kisəsi divarının qalınlaşması və ətrafında mayenin olması kimi tapıntılar, insanda öd kisəsinin iltihabı olduğunu göstərən əlamətlərdir.
Çox kiçik olan və ultrasəslə aşkarlana bilməyən daşlar üçün endoskopik ultrasəs müayinəsi ilə diaqnoz qoyula bilər. Bu prosedurda ağızdan nazik və çevik bir endoskop daxil edilir və həzm sistemi vasitəsilə irəliləyir və səs dalğalarından istifadə edərək kiçik daşlar görüntülənir.
Ümumi öd yollarında daş şübhəsi varsa, maqnit rezonans xolangiopankreatoqrafiya (MRCP) adlı görüntüləmə üsulundan istifadə edilə bilər. Bu prosedurla ümumi kanalda daş aşkar edilərsə, endoskopik retrograd xolangiopankreatoqrafiya (ERCP) adlı prosedura başlanılır. ERCP proseduru zamanı daşların çıxarılması da baş verə bilər.
Öd kisəsi əməliyyatı və daş müalicəsi nədir?
Xəstəliyin və onun ağırlaşmalarının müalicəsində müxtəlif üsullardan istifadə edilir. Ən çox istifadə edilən üsul laparoskopik cərrahiyyədir. Öd kisəsi əməliyyatlarının 5%-dən az hissəsi açıq cərrahiyyə yolu ilə həyata keçirilir. Açıq cərrahiyyənin ən əhəmiyyətli səbəbi qarın nahiyəsində əvvəlki hücumlar və ya əməliyyatlar nəticəsində yaranan yapışmalardır. ERCP və PTK lazım olduqda istifadə edilən digər müalicə üsullarıdır.
Öd daşının müalicəsi üçün öd kisəsinin çıxarılmasına xolesistektomiya deyilir. Qızıl standart xolesistektomiya yanaşması laparoskopik cərrahiyyədir. Əgər əməliyyat müxtəlif səbəblərdən laparoskopik üsulla həyata keçirilə bilmirsə, açıq əməliyyat üsuluna üstünlük verilə bilər. Bu gün cərrahi əməliyyat zamanı kisəni tərk etmək və yalnız daşları çıxarmaq rasional yanaşma kimi qəbul edilir. Bunun səbəbi təxminən 1 il ərzində xəstələrdə daşların təkrarlanma və ağırlaşma riskidir.
Ümumi anesteziya altında aparılan laparoskopik xolesistektomiya əməliyyatında operator xəstənin qarnında 3-4 kəsik edir. Bu kəsik nahiyələri vasitəsilə xəstənin qarın boşluğuna kiçik və işıqlı cərrahi alətlər daxil edilir və öd kisəsi çıxarılır. Xəstələr əməliyyatdan sonra bir müddət müşahidə altında saxlanılır və heç bir arzuolunmaz vəziyyət yaranmazsa, adətən həmin gün və ya əməliyyatdan sonrakı gün evə buraxıla bilirlər.
Laparoskopik xolesistektomiya keçirən insanlarda ishalın inkişafı normal hesab olunur. Bu, əməliyyatdan sonra ödün birbaşa qaraciyərdən nazik bağırsağa keçməsi ilə əlaqədardır. Konsentrat formaya keçə bilməyən öd bağırsaqlara işlədici təsir göstərir və nəcisin sulanmasına səbəb olur. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün ən vacib addımlardan biri də yeməklərlə birlikdə çox yağlı qidalardan istifadə etməməkdir.
Dərman müalicəsi
Öd kisəsi daşları cərrahi əməliyyatdan başqa dərman müalicəsi və litotripsi adlanan üsulla da müalicə edilə bilər. Müasir şəraitdə inkişaf edən əməliyyat otağı və prosedur şərtlərinə görə tibbi müalicəyə üstünlük verilir. Xüsusilə xolesterinin səbəb olduğu daşlar üçün əməliyyat oluna bilməyən insanlarda ursodiol aktiv maddəsi olan dərmanlar istifadə edilə bilər. Bu dərmanlardan istifadə zamanı gündə 2-4 dəfə müxtəlif dozalarda qəbul edilməsi, öd kisəsində daşların aradan qaldırılması üçün illər keçməsi, müalicə dayandırıldıqdan sonra daşların təkrarlanması kimi problemlərlə qarşılaşa bilər.
Litotripsi öd kisəsi daşının əməliyyatsız müalicəsində istifadə oluna bilən başqa bir üsuldur. Bu tətbiqdə insana şok dalğaları verilir və daşlar daha kiçik parçalara bölünür.
Öd kisəsində daşların əmələ gəlməsi və daşların mənfi təsirlərindən qorunmaq üçün həkimlərin bilik və məsləhətləri ilə edilə bilən bir sıra qida dəyişiklikləri var:
- Qızardılmış qidalar kimi yüksək yağlı qidalardan qaçınmaq və az yağlı qidalar yemək
- Qidalanma proqramına bağırsaq hərəkətlərini asanlaşdıran yüksək lif tərkibli qidaların əlavə edilməsi
Qəhvə öd daşı və digər xəstəliklərə qarşı qoruyucu təsir göstərə bilər, lakin ishal yaradan təsirinə görə yüksək miqdarda kofein olan içkilər, yüksək yağlı süd məhsulları və şəkəri yüksək olan şirin qidalardan uzaq durmaq tövsiyə olunur.
Həyata keçirilə biləcək digər qidalanma təcrübələrinə həzmi asanlaşdırmaq üçün daha kiçik yeməklər yemək və gündə ən az 6-8 stəkan su qəbul etmək daxildir.
Öd kisəsində daş olan və ya inkişaf riski olan insanlara arıqlayan zaman yavaş arıqlama üsullarını seçmək tövsiyə olunur. Diqqətli olmaq lazımdır, çünki tez arıqlamaq öd daşının yaranmasına və digər sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Sürətli arıqlama təmin edən bariatrik cərrahiyyə müalicələri keçirmiş və ya keçəcək xəstələr özlərinə ən uyğun olan üsulu seçməlidirlər. Mədə balonunun nə olduğunu araşdırarkən, piylənmə əməliyyatına daxil edilən üsullardan daha uzun müddətdə daha az arıqladıqlarını görə bilərlər.
Öd kisəsində daş əlamətləri və digər şikayətlər görünə bilər və zamanla yox ola bilər. Xüsusilə 5 saatdan çox davam edən qarın ağrısından şikayət edirsinizsə, sarılıq əlamətləri ilə müşayiət olunursa, nəcisin rəngi ağdırsa və bu əlamətlər tərləmə, üşütmə, titrəmə və qızdırma kimi digər şikayətlərlə müşayiət olunursa, səhiyyə müəssisəsinə müraciət etməyiniz tövsiyə olunur.
